پیاز

  قبل از پرداختن به کتاب‌های خودشناسی محمدجعفر مصفا و کریشنامورتی، چند سالی پای دروس "معرفت نفس "حسن حسن‌زاده آملی بودم. مؤسسهٔ امام حسن عسگری، پشت مسجد امام حسن در میدان صفائیه شهرری مکان کلاس‌ها بود و آقای محمد شجایی - که هر کجا هست خدایا بسلامت دارش - مدرس دروس.

   در ابتدای کتاب سه جلدی "معرفت نفس"، آیت‌الله حسن‌زاده برای ورود به مبحث شناخت، مثالی را می‌آورد تقریباً به این مضمون که وقتی شما می‌گویید این دست من است، این پای من است، این فکر من است، من می‌اندیشم و ... ، آن کس یا چیزی که دست و پا و فکر را به آن متعلق می‌دانید، چیست و کیست؟ و با دارای اصالت دانستن آن چیز یا کس، بحث را آغاز می‌کند.  یعنی آن کس یا چیز را حقیقتی از انسان می‌داند، نه پندار. این را تا اینجا داشته باش فعلاً.

   یکی از تمثیل‌هایی که به مصفا پیشنهاد دادم و بسیار مورد اقبالش قرار گرفت برای اشاره به هویت فکری، و از آن پس بکرات بکار می‌برد – البته نه در کتاب‌هایش بلکه در جمع دوستانه –، تمثیل پیاز است یا درخت. پیاز را در نظر بگیر، آن را لایه لایه کن. هر کدام از لایه‌ها را می‌گوییم این یک لایۀ پیاز است و لایه‌های زیادی وجود دارد برای یک پیاز. حالا سئوال این است که اگر اینها لایه‌های پیاز است، خود پیاز چیست؟! یعنی پیاز خودش چیست و کجاست که اینها لایه‌هایش هستند؟!

   یکی از لم‌هایی که در ارتباط با همین موضوع تمثیل پیاز، مصفا همیشه توصیه می‌کرد نگاه کردن به انسان‌ها(و از جمله به خودمان) بشکل یک ارگانیسم است، یعنی مجموعه‌ای از گوشت و پوست و استخوان. ما وقتی کسی را می‌بینیم، گویی یک هویت و شخصیت ضمنی برای او قائل هستیم که آن را هم معمولاً پشت چشمان او می‌دانیم. روشن است که این شخصیت، ساخته‌شده توسط خود ماست، توسط فکر. حالا بوسیلهٔ این لم، فرد را بصورت یک موجود بی‌هویت و بی‌شخصیت و در حقیقت بدون دخالت فکرمان می‌بینیم. یعنی واقعیت او را آنچنان که هست می‌بینیم.

   و اتفاقاً همین الآن بخاطرم آمد که در یکی از جلسات، مصفا دقیقاً موضوع "دست من"، "پای من" را بمیان کشید برای آنکه بگوید "این فقط یک دست است، نه دست من"!

   البته نویسنده مطلع است که هر کدام از این دو دیدگاه(دیدگاه علامه حسن زاده و مصفا) تبعات و نتایج فلسفی خاص خودشان را هم بدنبال دارند و به آنها حداقل در این یادداشت کاری ندارد. شاید بعداً مطلبی دربارهٔ این تبعات و نتایج بنویسد.

   حالا شما این دو تمثیل (اشارهٔ علامه حسن‌زاده و تمثیل پیاز مصفا) را بگذار کنار هم. تناقض وجود دارد، اینطور نیست؟ این تناقض را سال‌ها پیش هنگام طی مسیر روستای جابان به تهران با مصفا در میان گذاشتم. صحبت‌هایی پیش آمد که بخاطر درجهٔ بیشتر اهمیت‌شان، اصل سئوال محو شد و در حقیقت بقدری به خود سئوال پرداخته شد که جواب دادن بدان، اهمیتش را از دست داد.

   قصد نوشتن پاسخ این تناقض را ندارم. منظور صرفاً طرح سئوال است. اگر شما هم مایل بودی، بر آن تأملی کن.