یادداشت یک دوست

 

   دوست عزیزم سید مهدی یادداشتی بر گفتگویی که در مطلب قبل منتشر کردم نوشته‌ است و ارسال کرده است که در ادامه آن را می‌خوانید. قبل از اینکه بسراغ متن ایشان برویم، من یکی دو نکته را عرض کنم.

   در مورد بعضی مطالبی که در این سایت نوشته‌ام، بتدریج اگر عمری و فرصتی باشد بیشتر توضیح خواهم داد، مانند جملهٔ مجمل و قصار و البته گوهرباری(!) که دربارهٔ ازدواج نوشته بودم. از برخی نظرهای دوستان فهمیده‌ام ظاهراً بعضی‌ها منظورم را متوجه نشده‌اند و چیز دیگری برداشت کرده‌اند. خلاصه اینکه اینطور نمی‌خواهم باشد که این حرف‌ها مشمول "بنداز و در رو" باشند. لذا سر فرصت بیشتر خواهم نوشت.

   در مورد مطلب قبلی (با عنوان "بنیـش") این را بگویم: همانطور که در ابتدای آن یادداشت نوشتم، این بحث من حیث المجموع قابل توجه بود. نمی‌دانم چرا بعضی‌ها در نظرهاشان طوری صحبت می‌کنند که گویا من کل حرف‌های آن برنامه را زیر سئوال برده‌ام و قصد تخطئه داشته‌ام. بنده دو سه نکته از آن صحبت را مشخص کردم و درباره‌اش مطالبی گفتم. حال اگر دوستی می‌خواهد حرف بنده را نقد کند یا چیزی در مورد آن نکاتی که نوشتم بگوید، دقیقاً و مشخصاً دربارهٔ نکاتی که گفتم صحبت کند و آنها را به چالش بکشد. کلی حرف زدن مبهم است.

   نکتهٔ سوم و آخر اینکه من وقتی در ایران بودم گاهی برای تأمل روی موضوعی دست می‌داد یکی دو هفته و گاهی بیشتر، از همه چیز منقطع می‌شدم و بدون خواب و خوراک درست‌حسابی شب و روز بهم پیوسته روی آن موضوع عمیق می‌شدم. بدبختانه اینجا این موهبت را از دست داده‌ام. مثلاً مدتی در مورد موضوع ارتباط بعضی مطالبی که در فیزیک کوانتوم آمده با بعضی مطالب در عرفان و خودشناسی و ابیاتی از مثنوی مولانا تأمل می‌کردم و محتوای نسبتاً جالبی دریافته بودم اما نتوانستم آنها را روی کاغذ بیاورم و در حد فایل‌هایی صوتی کوتاه و تکه‌تکهٔ نت‌برداری شده بروی گوشی مبایلم باقی مانده‌اند. الآن هم که گاهی می‌خواهم برگردم به همان موضوع، بدلایلی این فرصت از من گرفته شده است. چرا که بررسی موضوع مذکور نیاز به تأمل عمیق بدون انقطاع دارد. این سخن را بیشتر خطاب به دوستانی (از جمله سید مهدی و امین عزیز) عرض می‌کنم که مدتهاست قول پرداختن به این موضوع را بایشان داده‌ام و نشده است به آن وفا کنم.

   خوب، بعد از ذکر این چند نکته، یادداشت سید مهدی عزیز را بخوانیم با این توضیح که این یادداشت نظر ایشان است و اگر دوستان دیگر هم صحبتی در این زمینه دارند، بنویسند تا تضارب آرایی شود. ضمناً سید مهدی کتابی هم نوشته‌اند با عنوان "رابطهٔ انسان و جهان هستی" که قریب‌الانتشار است.

بینش

من برنامه آقای دکتر نیری را شنیدم و نکته مهم در این برنامه این است که به نحوی القاء می شود که علم فیزیک می تواند مواردی را هم که در عالم ماده قرار ندارند نیزبا دید فیزیکی مورد بررسی قرار گیرند و یا به عبارت دیگر به نحوی عالم فیزیک را در تقابل با عالم معنی قرار میدهد البته ممکن است که هدف گوینده این موضوع نباشد ولی برنامه این را به نحوی القاء می کند.  من در اینجا سعی میکنم ضمن ارائه نظراتم در مورد گفته های ایشان به نحوی شناختی از محدوده و مرزهای علم فیزیک را نیز ارائه کنم ضمن اینکه منظور من از این مطالب برخورد شخصی با آقای دکتر نیست بلکه بحث راجع به این دیدگاه است  که هم در محافل علمی و غیر علمی  خیلی ها همه مسائل را فقط از بعدی فیزیکی می نگرند. 
تمدن امروز بشری تا حدود زیادی حاصل از علم فیزیک است که حاصل تلاش فیزیکدانها برای کشف قوانین فیزیکی حاکم بر کائنات است و کسی نمی تواند در این مورد شک و تردیدی داشته باشد ولی اغلب ما انسانها وقتی  که زیاد در موضوعی تحقیق و تفکر و تلاش می کنیم غرق آن می شویم دنیا را از دریچه آن موضوع می نگریم و محدوده موضوع را در سیستم کل کمتر تشخیص می دهیم که گفته اند عاشق همه دنیا را معشوق می داند و بعضی از فیزیک دانها همه دنیا را فقط فیزیک می دانند و همه مسائل را می خواهند با فیزیک جواب دهند.
برای شروع بهتر است که تعریفی از عالم فیزیک و عالم معنی داشته باشیم.

۱. عالم فیزیک

فکر می کنم فیزیک  و عالم آن احتیاج زیادی به تعریف ندارد و همه کم بیش آن را می دانیم  ولی بهر صورت، فیزیک را دانش کشف و استفاده علمی از روابط و قوانین حاکم بر پدیده های طبیعی می نامند که مبنای آن بر مشاهده و تجربه است و عمدتا با ماده سروکار دارد.

۲. عالم معنی

عالم معنی برخلاف عالم فیزیک که با ماده سر و کار دارد، عالم غیر مادی است. اصولا تمامی زندگی انسان در عالم معنی درک می شود و تمام اتفاقاتی که بصورت فیزیکی یا غیر فیزیکی بوجود می آید و یا کارهائی که انجام می دهیم نهایتا به درکی در معنا می انجامد، مثلا، شما صبح بر می خیزید و به سر کار می روید برای چه؟ احتمالا جواب خیلی ها این خواهد بود که پولی بدست بیاورم که زندگی ام را بگذرانم یا به عبارت دیگر نیاز هایم را بر آورده کنم. حال سؤال این است که این نیاز ها چیست؟ نیاز ها گستره وسیعی دارد و هر فردی گستره نیاز های مخصوص به خود را دارد که با افراد دیگر فرق دارد ولی بعضی از نیاز ها در تمام افراد مشترک است مثل نیاز های تغذیه، مسکن، سلامتی، شادی، ...
حال اگر این نیاز ها را تحلیل کنیم می بینیم که این نیاز ها در واقع یک معنی هستند که ما آن را درک می کنیم و صورت فیزیکی ندارند. مثلا، غذا خوردن برای پاسخ به نیاز گرسنگی است که گرسنگی صورت فیزیکی ندارد - انسان وقتی که گرسنه است ترشحاتی در بدن انسان نیز صورت می گیرد که این ترشحات ناشی از گرسنگی  است نه خود گرسنگی، گرسنگی آن معنی است که مادرک می کنیم -  و همچنین سیر بودن، داشتن مسکن برای استراحت و راحتی است. آیا شما می توانید استراحت و راحتی را با عوامل فیزیکی تعریف کنید؟ مثلا شما پاسخ می دهید که خوابیدن استراحت است که ظاهرا نمود فیزیکی دارد ولی در واقع خوابیدن برآورد نیاز استراحت نه خود استراحت که یک معنی است که توسط ما درک می شود،  رفتن به یک جشن برای شادی است که شادی صورت فیزیکی ندارد ( خندیدن و سایر علائمی که در انسان بروز می کند ناشی از شادی است نه خود شادی) و همچنین سایر نیاز های آدمی نهایتا بصورت غیر فیزیکی درک و برآوردن آن نیاز نیز بصورت غیر فیزیکی درک می شود و .... به عبارت دیگر در نهایت زندگی حقیقی انسان نه در عالم فیزیکی بلکه در عالم معنی جریان دارد و در نهایت عوامل فیزیکی بصورت ابزاری جهت رسیدن به یک نیاز غیر فیزیکی می باشد.


۳. محدودیت ادراکات ما

بشر در درک حقایق عالم هستی محدودیت دارد یعنی ما با عقل جزئی خود نمی توانیم همه چیز را درک کنیم . مثلا شما چند لحظه به بی نهایت مکانی فکر کنید. جائی که هرچه بروید به آخرش نمی رسید ... می بینید که مغز ما نمی تواند آن را درک کند و به قول معروف قاطی (کانفیوز) می کند ولی میشود اثبات کرد که بی نهایت وجود دارد. شما فرض کنید تمام عالمی که تا کنون شناخته شده (کهکشانها، ماده تاریک و انرژی تاریک) یک حجمی دارد و فرض کنید این حجم مثل یک توپ فوتبال است حال این توپ فوتبال را باید درمکانی قرار بدهید و بعد از آن باید این توپ فوتبال و آن مکان در یک جای دیگری قرار بگیرد و اگر بهمین ترتیب ادامه بدهیم هیچ موقع به پایان نمی رسیم یعنی بی نهایت مکانی وجود دارد.

اما برگردیم به مطالبی که در این برنامه عنوان شده :
نکته برجسته در این برنامه این است که تمام مطالب براساس اندازه و بعد فیزیکی مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است


ناچیزی انسان در مقابل کائنات

ناچیزی انسان در مقابل کائنات که در این برنامه به آن اشاره می شود  براساس مقایسه بعد فیزیکی و مادی انسان است با اندازه فیزیکی کائنات . اگر برتری موجودات بر اساس ظاهر فیزیکی آنان باشد بنابراین فیل باید برتر از انسان باشد جالب توجه است که آقای دکتر نیری در اواخر این برنامه انسان را به کرمی تشبیه کرده که در بدن ماهی وجود دارد که این ماهی در آکواریومی در یک زیر زمین با یک پنجره قرار گرفته و شیشه این پنجره با رنگ سیاه پوشانده شده و نور فقط از نقطه کوچکی از این شیشه می تواند به داخل زیر زمین بتابد و اگر در هنگام تابش نور دهان ماهی باز باشد کرم می تواند آن نور را ببیند و انسان با این همه محدودیت توانسته است به این سطح از دانش برسد که این نشان دهنده این است که اندازه فیزیکی نمی تواند ملاک ناچیزی انسان در مقابل کائنات باشد.


انسان اشرف مخلوقات نیست

در این برنامه سعی می شود که با مقایسه بزرگی عالم  با انسان این مطلب که انسان اشرف مخلوقات است بعنوان یک باور عامه زیر سؤال برده شود البته نحوه مقایسه باز هم یک مقایسه از بعد اندازه های فیزیکی است و موضوع بعدی این که در دین (حداقل در دین اسلام) گفته نشده که انسان اشرف مخلوقات است. در قران در آیه 70 سورۀ اسراء آمده است که ما انسانها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کرده ایم برتری بخشیدیم (نه بر همۀ آنها):
ما فرزندان آدم را گرامى داشتیم; و آنها را در صحرا و دریا، (بر مرکبهاى راهوار) سوار کردیم; و از نعمتهاى پاکیزه به آنان روزى دادیم; وآنها را بر بسیارى از موجوداتى که خلق کرده ایم، برترى بخشیدیم.


زمین مرکز عالم نیست

در این جا هم اندازه زمین با اندازه عالم شناخته شده از نظر فیزیکی مقایسه می شود و گفته می شود که زمین مرکز عالم نیست که من هم با ایشان موافقم ولی از بعد دیگر باز هم مقایسه در حد حجم و اندازه است، درحالی که اگر از کمیت به کیفیت به رویم هنوز هم با این همه پیشرفتی که در علم نجوم شده است هنوز جائی با مشخصات زمین که قابل سکونت برای انسان باشد با این همه امکاناتی که برای زندگی بشر در آن باشد پیدا نکرده اند بنابراین باز هم اندازه فیزیکی نمی تواند دلیلی بر برتری باشد.


نظریه استون هاوکینگ

من کتاب جدید آقای استون هاوکینگ فیزیکدان بریتانیائی را نخوانده ام ولی این طور که در مطبوعات آمده ایشان  در کتاب جدید خود استدلال کرده که خداوند جهان را نیافریده  و "انفجار بزرگ" پیامد اجتناب ناپذیری از قوانین فیزیک بوده است و به دلیل وجود قانونی به نام گــــــرانش است که کیهان می تواند خود را از هیچ بسازد ، و این کار را ادامه خواهد داد . در واقع آفرینش خود به خودی و بی اختیار است که دلیل وجود همه چیز به جای هیچ چیز است.  لازم نیست از خدا بخواهیم جهان را بیافریند و آن را به پیش رفتن واگذارد .
مطلب اول این که قوانین فیزیک را چه موجودی ایجاد کرده است؟ و مطلب دوم این که خدائی که در این سخن که "خداوند جهان را نیافریده" فرض شده یک موجود فیزیکی تصور شده است که این خدا ساخته ذهن می باشد و توهمی است و مطلب سوم این که " کیهان می تواند خود را از هیچ بسازد و خداوند جهان را خلقت نکرده است" اگر هیچ  را معادل غیرفیزیکی بدانیم  اتفاقا حرفی درستی است زیرا خداوند موجود فیزیکی نیست و همان هیچ یا بقول مولانا "بی چون" است که همه چیز را از هیچ بوجود آورده است اما این هیچ را ما با عقل خود نمی توانیم درک کنیم – به مثالی که در بالا در مورد بی نهایت آمده است توجه کنید.


خداوند بعد از خلق عالم دیگر ارتباطی با آن ندارد

اما این که خداوند اگر هم دنیا را خلق کرده ولی دیگر با آن کاری ندارد و بقول گوینده این برنامه قوانین را ایجاد کرده و رفته است دنبال کار خودش.
ایشان در این برنامه اشاره به نگرش علمی می کند که بر این اساس هر فرضیه ای باید مدلی ارائه کند که در آن مدل این فرضیه مورد آزمون قرار گیرد و به اثبات برسد حال ما از همین نگرش علمی استفاده می کنیم و زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی انسان را مثال می زنیم. آیا ما درهنگام انجام عملی دائما مواظب نیستیم که آن عمل درست انجام شود؟ آیا مافرزند و خانواده خود را به حال خود رها می کنیم و بر آنها نظارت نداریم. آیا در اجتماع قوانین بعد از آن که وضع شد کسی دیگر اجرای آن را کنترل نمی کند؟ آیا در جائی که ایشان کار می کند آیا رئیس ایشان بر کارشان نظارت ندارد؟ همه این موارد و بسیاری دیگر از این نوع نگرش علمی را ایجاد می کند که فرضیه هیچ عملی بدون نظارت نمی تواند ادامه داشته باشد را مورد آزمون قرار می دهد و اثبات می کند. حال چطور ممکن است ما انسانها که به نظر ایشان نسبت به عالم هستی ارزش بسیار کمی داریم در تمام سطوح فردی و خانوادگی و اجتماعی به اعمال خود نظارت داریم ولی بر کائنات نظارتی وجود ندارد.


کنش و اندر کنش خداوند با خلقت

ایشان این طور عنوان می کند که کنش و اندر کنشی خداوند با کائنات و یا انسان ندارد. برای روشن شدن موضوع به این مثال توجه کنید، یک کامپیوتر فقط در حدود داده هائی که به آن داده اند قابل بهره برداری است آیا انسان هم همین طور است؟ در همین رشته فیزیک که ایشان در آن متخصص هستند آیا این همه کشفیات و اختراعات همه براساس دانسته های انسان بوده است؟ و یا این که در یک لحظه بطور ناخودآگاه ایده ای در مغز انسانی شکل گرفته که بهیچوجه با دانسته های قبلی نمی توانست به این ایده برسد؟ اگر انسان قرار بود که فقط براساس دانسته های خود عمل کند، انسان های امروزی نیز باید مثل انسانهای اولیه زندگی می کردند.
تصادفی بودن وقایع
ایشان اینطور عنوان می نماید که تمام اتفاقات تصادفی است و هیچ گونه هدفمندی ندارد. سؤال این است که آیا انسانها در زندگی هدفمندانه عمل می کنند و یا  زندگی خود را به تصادفات و وقایع واگذار می کند؟ اتفاقا یکی از اصول تمدن غرب  که فیزیک نقش عمده ای در آن دارد، این است که چیزی را برپایه تصادف و رویداد قرار ندهیم و همه چیز را از قبل هدفمندانه برنامه ریزی کنیم. حال چطور می شود کائنات بدون برنامه باشد و همه چیز براساس تصادف بطور منظم اتفاق افتد؟
 
 
فیزیک نمی تواند تمام مسائل را جواب دهد.

ایشان در جواب سؤال منظور خداوند از خلقت عالم چه بوده است جواب می دهند که  علم (فیزیک) در مورد جهان مادی است و  نمی تواند این سؤال را جواب بدهد و این سؤال در فلسفه باید جواب گفته شود در حالی که در اوایل برنامه ایشان عنوان نمودند که دیدگاه علم (فیزیک) در بارۀ کائنات در رقابت با فیلسوفان پیش افتاده است.      
یکی از موضوعاتی که در این برنامه اشاره مختصری به آن می شود بحث کوانتوم است که با این که یک موضوع فیزیکی است فیزیک تاکنون نتوانسته به آن جواب دهد. مهمترین موضوعی که در کوانتوم مطرح می شود این است که نور موج است یا ذره و آزمایش معروفی که در این مورد می شود به این شرح است.
 فرض کنید در یک اتاق تاریک در مقابل دیوار پرده سیاهی قرار می دهیم که نور نمی تواند از آن عبور کند و به دیوار بتابد حال در پرده شیاری (بصورت یک مستطیل)  ایجاد می کنیم و منبع نوری در مقابل پرده قرار می دهیم. نور از شیار پرده عبور می کند و شما باریکه ای از نور بصورت یک نوار در روی دیوار مشاهده می کنید. حال شیاری دیگری در بالای شیار قبلی ایجاد می کنیم. شما انتظار دارید که دو نوار از نور در روی دیوار مشاهده کنید در صورتی که در عمل در این حالت شما چند نوار (بیش از دو نوار) در دیوار مشاهده می کنید یعنی در وضعیت اول نور حالت ذره ای دارد و در وضعیت دوم حالت موجی، در صورتیکه منبع نور تغییر نکرده است و این موضوع از زمان انیشتن در علم فیزیک مطرح بوده و تاکنون نتوانسته است به آن پاسخ بدهد.
اما راجع به بازی کامپیوتری
بازی کامپیوتری که در این برنامه مطرح می شود، نظر جالبی است و تا موقعی که انسان (بقول عرفا) درگیر عقل جزئی است نقش همان بازی گر را ایفا می کند. مثلا شما یک بازیکن فوتبال هستید و در حال مسابقه آن قدر این موضوع را جدی می گیرید که تمام فکر و کوشش تان این است که بر حریف پیروز شوید و هرگز فکر نمی کنید که این یک بازی است و اگر بازیکن حرفه ای باشید بعد از مسابقه هم بازی را جدی فرض می کنید، اما اگر شما بعنوان یک تماشاچی (بدون تعصب) و فقط برای تفریح و وقت گذرانی این مسابقه را از روی سکوهای استادیوم نگاه کنید ایا این بازی را به اندازه فوتبالیست وسط میدان جدی می گیرید و یا آن را فقط یک بازی می دانید؟ وضع اغلب ما انسانها هم به این موضوع شبیه است و باید دید که آیا ما در وسط معرکه هستیم و یا از بالا به مسائل نگاه می کنیم. در قرآن هم در چند آیه به بازی و سرگرمی بودن زندگی دنیا اشاره شده است ازجمله موارد زیر:
زندگى دنیا، جز بازى و سرگرمى نیست; و سراى آخرت، براى آنها که پرهیزگارند، بهتر است. آیا نمى اندیشید؟! (انعام -۳۲)
و یا اهل این آبادیها (شهرها)، از این در امان مى باشند که عذاب ما هنگام روز به سراغشان بیاید در حالى که سرگرم بازى هستند؟! (اعراف -۹۸) 

با تشکر